هەڵبژاردن لە ئێران،دەوری خەڵك و پاڵێوراوی دەسەڵات!
عەلی بەهرامی
مێژووی هەڵبژاردن لە ئێران دەگەرێتەوە بۆ 14ی گەلاوێژی 1285ی هەتاوی و سەردەمی موزەفەرەدین شای قاجار. لە سەردەمی ناوبراو دا شۆرشی مەشروتیەت دەستی پێ كرد و ئەنجامی ئەو شۆرشەیش پێكهێنانی حكومەتی مەشروتە بوو و یەكەم هەڵبژاردنیش بە فشاری ئەوان و فەرمانی شا ئەنجام درا.
موزەفەرەدین شا لە فەرمانەكەی بۆ دەستبەركار بوونی كاری مەجلیسی میللی چەند مەرجێكی داناو رایگەیاند كە نوێنەرانی مەجلیس دەبێ:
توانای خوێندن، نوسین و قسەكردن بە زمانی فارسیان هەبێ و پێك بێن لە چینە تایبەتەكانی كۆمەڵگەی ئێران وەكوو شازادەكانی قاجار، ئاخوندەكان، دەوڵەمەند، تاجیر، خاوەن زەوی و دەسترۆیشتووەكان. لەو هەڵبژاردنەیشدا تەنیا كەسانێكیش دەیانتوانی دەنگ بدەن كە مولك و ماڵیان بە ئەندازەی 1000 تمەن یان دوكاندارێك كە داهاتی زیاتر لە داهاتی گەرەكێك بووبێ. هەژار، حەماڵ و وشتروان نەیادەتوانی بەشداری لە دەنگداندا بكەن. بەشدارانی دەنگدان پێویست بوو 25 ساڵ بن و خۆ بە خزمەتكاری ئێران بزانن و ژنیش مافی دەنگدانی نەبوو.
لە مەجلیسی یەكەمدا تاران 60 نوێنەر و ئیالەتەكانیش 96 نوێنەریان هەبوو. كە ئەم قانوونانە لە 1287، 1288 و 1290دا گۆرانی بەسەر هات و ئیسلاحات و چاكسازی تێدا كرا.
لەدوای قاجار و بە دەسەڵاتگەیشتنی پەهلەوی ئەم یاسا و رێسایانە هەر بەو شێوەیە كاریان پێكرا و هەڵبژاردن لە ژێر چاودێری پاشاكاندا و بە شێوەی شكڵی بەرێوەدەچوون. بەڵام لە دوای بەدەسەڵات گەیشتنی محەمەد رەزاشای پەهلەوی لە ساڵی 1341ی هەتاویدا قانوونی ئەنجومەنەكانی ئیالەتی و ئەنجومەنی وەڵات پەسەند كرا و بۆ یەكەم جار مافی دەنگدان بە ژنان درا. كە لە دوای ئەم چاكسازیە ئاخوندەكانی قوم دژی وێستانەوە و توندوتیژیەكی زۆریان كرد، بەڵام لە كۆتاییدا جێبەجێ كرا.
هەڵبژاردن لە ئێران بە هاتنەسەر كاری رژیمی ئاخوندی چووە قۆناغێكی دیكە، وێڕای ئەوەی كە هەڵبژاردنەكان لە ئێران بە هەر دوو جۆری راستەوخۆ و ناراستەوخۆ بەرێوەدەچوون بەڵام بەهۆی شەرت و مەرجە سەخت و توندەكان و هێژموونی زاڵی خومەینی بەسەر ئیرادەی خەڵك و دەسەڵاتی بەرێوەبەری وەڵات، بە تایبەتی تر دانانی وەلی فەقیە لە سەروو هەموو دەزگا گرینگەكانی وەڵات و گێڕانەوەی هەموو دەسەڵاتەكان چ راستەوخۆ و چ ناراستەوخۆ بۆ وەلی فەقیە، هەڵبژاردنەكانی ئەوندەی دیكە لە ناوەرۆكدا بەتاڵ و پێچەوانە كردەوە لەگەڵ فەلسەفەی هەڵبژاردنی ئازاد و ستاندارد و خەڵك سالاردا.
بۆ وێنە لە ئێرانی ژێر دەسەڵاتی ویلایەتی فەقیهدا، سەرۆك كۆمار كە سەرۆكی دەزگای بەرێوەبەریە و بە قسە راستەوخۆ لەلایەن خەڵكەوە هەڵدەبژێردرێ، دەبێ پاڵێوراوەكەی لە فیلتەری شۆرای نیگابان دەرچێ، كە دامەزراوەیەكە بۆ چاودێری دامودوزگاكانی بەرێوەبەری و قانووندانان و بەرپرسەكەی راستوخۆ لەلایەن رێبەری دەسەڵاتەوە دیاری دەكرێ. لە دوای دیاری كرانی سەرۆككۆماریش بەشێكی گرینگی وەزارەت و ئەندامانی كابینەی حكومەت دەبێ بە چاودێری و تەئیدی شەخسی رێبەرەوە داندرێن و سەرۆككۆمار توانای گۆڕین و دانانی كەسێكی دیكەی لەو وەزارەتانەدا نیە. راستی و دروستی ئەم بابەتە لە كاتی سەرۆككۆماری ئەحمەدینژادا روویدا لە دوای ئەوەی ناوبراو بریاری وەلانانی وەزیری ئیتلاعاتی دەركرد، بە رازی نەبوونی خامنەیی سەرۆككۆمار نەیتوانی دەست لە وەزیر بدات و بە ناچار 11 رۆژ لە ماڵەوە مانی گرت.مێژووی هەڵبژاردن لە ئێران دەگەرێتەوە بۆ 14ی گەلاوێژی 1285ی هەتاوی و سەردەمی موزەفەرەدین شای قاجار. لە سەردەمیمێژووی هەڵبژاردن لە ئێران دەگەرێتەوە بۆ 14ی گەلاوێژی 1285ی هەتاوی و سەردەمی موزەفەرەدین شای قاجار. لە سەردەمی
ئەو پرۆسە و بەربەستانەش بۆ دەزگای یاسا دانانی رژیمیش هەیە، ئەوانەی خۆیان دەپاڵێون بۆ مەجلیس پێویستە شۆرای نیگابان تەئیدیان بكات و بریار و پەسەندكراوەكانی مەجلیس دەبێ لەلایەن شۆرای نیگابانەوە تەئید بكرێن.
لەلایەكی دیكەوە ئەو میكانیزم و مەرجانەی بۆ خۆ پاڵاوتن بۆ جومگە گرینگەكانی رژیم داندراوە، 42 ساڵە بەشێكی زۆری نەتەوە و دین و مەزهەبەكانی ئێران بە پێی قانوون رێگە و مافیان پێ نادرێ و بەربەستی زۆریان دەخرێتە بەردەم و لە گەیشتن بە پۆستە سەرەكی و كلیدیەكان بێ بەش دەكرێن.
بەم خوێندنەوەو پێناسەی بۆ هەڵبژاردنەكانی ئێران كرا، رژیمی سیاسی ئێستای ئێران چ قازانجێك لە بەرێوەبردنی هەڵبژاردن دەكات و مەبەستی لەم هەنگاوە پڕ هەزینەیە چیە؟
رژیمی سیاسی ئێستای ئێران بەو شكڵەی كە دارێژراوە دەسەڵاتێكی دیكتاتۆریە بەڵام دیكتاتۆرێك كە جیایە لە سیستەمە دیكتاتۆرەكانی سەردەمی خۆی. ئەم دەسەڵاتە سیستەمێكی دیكتاتۆری زۆر پێچەڵاوپێچەكە كە تیایدا نیشانەكانی دیموكراسی بە شێوەی فورمالیتە بەرێوە دەبرێن و بانگەشەی ئەوە دەكرێ كە هەڵبژاردن بۆ دەسەڵاتی سیاسی گرینگە و مڵملانێی تێدایە بەڵام لە ئەنجامدا هەموو دەسەڵاتەكان بۆ یەك كەس دەگەرێتەوە ئەویش وەلی فەقیە كە هەم پشتیوانەیەكی رۆحیان بۆ دروست كردووە هەم پشتیوانەیەكی قانوونی. لە دەسەڵاتی ویلایەتی فەقیه دا بۆیە بۆ پرۆسەی هەڵبژاردن هەزینە دەكرێ بۆ ئەوەی خەڵك دەنگ بدات بەو كەسە دەستەبژێرانەی وەلی فەقیه، بۆ ئەوەی بۆ چوار یان لانی زۆری 8 ساڵ ئەوەی وەلی فەقیە بە قازانج و پێویستی دەزانێ جێبەجێی بكەن، نەك ئەوەی خەڵك پێویستیەتی و ئەولەویتە لایان.
لەم دەسەڵاتەدا خەڵك مێعیار و ئەساس نین وە هەر وەكوو لە پێشدا ئیشارەی پێدرا بەپێی قانوون تەنیا كۆمەڵێكی كەم لە دەسەڵاتداران و نزیكەكانی وەلی فەقیە لە فیلتەری شۆرای نیگابان دەرچن بۆ پۆستە سەرەكیەكان، هەر بەپێی قانوون بەشێكی زۆری خەڵكی ئێران لەبەر جیایی دین، مەزهەب و نەتەوە، هەروەها لەبەر ئەو جیاكاریەی بۆ ژنان و ئەوانەی باوەڕی قووڵیان بە بنەماكانی سیستەمی وەلی فەقیە نەبێ لە خۆ پاڵاوتن بێ بەش دەكرێن. لە دەسەڵاتی ئاخونداندا خەڵك تەنیا لە رۆژی دەنگداندا پێویستە بۆ ئەوەی رێژە و ژمارەی بەشداری جەماوەر لە بەردەم سەندوقەكانی دەنگدان بكرێتە دەرفەتێك هەتا نیزامی سیاسی ژێستی خۆی روو بە دەرەوە و كۆمەڵگەی نێونەتەوەیی پێوە بگرێ و دسەڵاتەكەی بە هەڵێژردراو و نوێنەری گەل نیشان بدات.
وابڕیارە رۆژی هەینی 28ی جۆزەردانی 1400ی هەتاوی، دەسەڵاتی ویلایەتی فەقیە شانۆی هەڵبژاردنەكانی دەورەی 6ی شۆرای شار و دێكان و دەورەی 13ی سەرۆككۆماری خۆی بەرێوەدەبات. بۆ ئەو مەبەستە ژمارەیەكی بەچاو لە كەسانی سەر بە دەسەڵاتە چوونە وەزارەتی ناوخۆ و خۆیان ناونووس كرد، شۆرای نیگابان تەنیا حەوت كەسی لە مۆرە هەرە گوێڕایەڵ و گوێلەمستەكانی وەلی فەقیهی بۆ ئەو دەورەی شانۆگەری هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری تەئید كرد كە بریتین لە ئاخوند ئیبراهیمی رەییسی سەرۆكی دەزگای قەزایی رژیم و ئەندامی هەیئەتی مەرگ و قاتڵی بەندییە سیاسیەكان، پاسدار موحسینی رەزایی فەرماندەی پێشووی سوپای پاسداران و سكرتێری كۆڕی لێكدانەوەی قارانجەكانی رژیم، سەعید جەلیلی نوێنەری خامنەیی لە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی رژیم، شۆرای هیدایەتی سیاسەتی دەرەوە و ئەندامی كۆڕی لێكدانەوەی قازانجەكانی رژیم، عەلیرەزا زاكانی سەرۆكی ناوەندی لێكۆڵینەوەی مەجلیسی رژیم، ئەندامی هەیئەتی زانستی زانستگای علومی پزیشكی تاران، سەرۆكی پێشووی رێكخراوی بەسیجی خوێندكاری، ئەندامی ئەنجومەنی بەرزی مانگی سوور و چەندین دەورە نوێنەری مەجلیس بووە. ناوبراو بۆ دەورەكانی ساڵی 1392 و 1396ی سەرۆككۆماری لەلایەن شۆرای نیگابانەوە رەت كرابوویەوە. موحسین مێهر عەلیزادە سەرۆكی فیدراسیۆنی نێونەتەوەیی وەرزشی زۆرخانەیی و ئەندامی هەیئەتی بەرێوەبەری رێكخراوی ناوچەی ئازادی كیش و سەرۆكی هەیئەتی بەرێوەبەری شیركەتی موهەندیسی پەرەپێدانی ئاوی ئاسیایە. لە كاتی خاتەمی دا جێگری سەرۆككۆمار و سەرۆكی رێكخراوی وەرزش بووە. نابراو بۆ ساڵی 1394 خۆی بۆ مەجلیس پاڵاوت كە لەلایەن شۆرای نیگابانەوە رەت كرایەوە. عەبدولناسری هیمەتی سەرۆكی بانكی ناوەندی رژیمە و پێشتر لە رێكخراوی دەنگ و رەنگی رژیمدا بەرپرسی بەشی هەواڵ بووە. هەروەها سەرۆكی بیمەی ناوەندی رژیم، بانكی سینا، بانكی میللی و نوێنەری كابینەی حەسەنی رۆحانی لە كومیتەی ئابووری شۆرای بەرزی ئاسایشی نەتەوەیی رژیم بووە.
سەید ئەمیرحوسەین قازی زادەی هاشمی نوێنەری مەجلیس لە دەورەكانی هەشت، نۆ، دە و یازدە بووە.
هەروەها بۆ ئەم دەورەی سەرۆككۆماری رژیم شۆرای نیگابان كۆمەڵێك كەسی وەكوو مەحمودی ئەحمەدی نژاد سەرۆككۆماری پێشوو، عەلی لاریجانی سەرۆكی پێشووی مەجلیس و ئیسحاق جەهانگیری جێگری یەكەمی حەسەنی رۆحانی رەت كردەوە. ئەمەش كاردانەوەی جیاجیا و توندی لێ كەوتەوەو ئەو كەسانە بەتایبەت ئەحمەدی نژاد، حەسەنی رۆحانی و حەسەنی خومەینی كوڕەزای خومەینی دامەزرێنەری رژیم، رەخنەیان لەو بریارانەی شۆرای نیگابان گرت.
بە رای من چاوەروان كراوبوو كە رژیم زیاتر لە رابردوو هەوڵی داخراوەیی و یەكدەستی دەسەڵاتەكەی دەدا بەتایبەت لە ئێستادا كە خامنەیی مەرگی نزیكە و بابەتی جێدار و كونترۆڵی دۆخی دەسەڵاتی پڕ لە كێشە و ئاڵۆزی ئێرانی لە بەردەمدایە. ئەمەش وای لە خامنەیی كردووە هەموو هەوڵێك بدا بۆ زیاتر یەكدەست كردنی دەسەڵاتەكەی و تەسویە حیسابی ئەوانەی بەجۆرێك مەترسی لێیان هەیە. هەر بۆیە ناوبراو وێڕای ترسی لە بەشداری نەكردنی خەڵك و دابەزینی رێژەی بەشداری خەڵكو كاردانەوەكانی، هەوڵی ئەوە دەدات یەكێك لەو كەسانەی تەئید كراون بكاتە سەرۆككۆمار و لەو رێگەوە وەزعەكە روو بە دەرەوە بە ئاسایی و لەناوخۆیش كونترۆڵ بكات و بەبێ گرێ و گۆڵێكی ئەوتۆ ئاسانكاری بۆ بە دەسەڵات گەیشتنی جێدارەكەی بكا. ئەمەیش وای كردووە بەشێكی زۆر پێیان وابێ باشترین بژاردەی خامنەیی بۆ سەرۆككۆماری ئاخوند رەئیسیە! بە ڕای من ئەوەی ئێستا روو دەدا سیناریۆی بەیتی رێبەری و ژووری فكری سپای پاسدارانە كە رەئیسی وا نیشان بدرێ كە لەم دۆخەدا تەنیا كەسە بتوانێ لەنگەرێك لە باری لاری وەلی فەقیە بگرێ و سوپەری بەڵاگێڕەوە بێ بۆی. هاوكات لەلایەن بەشێك لە دامودەزگاكانی دەسەڵات هەوڵ دەدرێ وا نیشان بدرێ رەئیسی جێداری خامنەییە. ئەم جۆرە یاركردنە بە رەئیسی دەتوانێ ئەو دەرنجامە بدا بە دەستەوە كە ناوبراو تەنیا شانۆگەریەكان بۆ خامنەیی خۆش دەكات و لەم شەڕ و ملبەملەی نێو دەسەڵات خۆی دەكاتە پردەباز بۆ جێداری خامنەیی. لەلایەكی دیكە خامنەیی و بەیتی رێبەری رژیم لە هەموو كەس باشتر لەو راستیە حاڵین كە هەر كەس لەلایەن ئەوانەوە پشتیوانی بكرێ نەك هەر خەڵك بەڵكوو لەلایەن بەشێكی بەرچاو لە لایەنگرانی رژیمیشەوە رەت دەكرێتەوەو دەنگی پێ نادرێ. بەم پێیە هێنانە پێشەوەی ناوبراو بۆ نێو شانۆگەری هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری لەلایەك بۆ دروست كردنی رقابەت لە نێوان مۆرە دەستەبژێرەكانی ئەمجارەی وەلی فەقیه و خۆش كردنی كورەی هەڵبژاردنە و بەو جۆرە خەڵك هانبەدەن بۆ بەشداری كردن و لەلایەكی دیكە ئەو تێگەیشتنە لای خەڵكی ئێران دروست بكەن كە ئەگەر بەشداری نەكەن لەو هەڵبژاردنەدا ئەوە خامنەیی و بەیتی رێبەری ئیبراهیمی رەئیسی دەكەنە سەرۆككۆمار. بەڵام لە راستیدا بەهۆی ئەوەی رەئیسی مێژوویەكی دوور و درێژی لە سێدارە و كوشتاری بەندكراوانی سیاسی ئێراندا هەیە و روو بە دەرەوە كەسێكی بێزراوە، هەروەها لەو دۆخەدا كە رژیم پشتی لە ژێر باری گرانی ئابڵوقە ئابووری و سیاسەكان چەماوە، ناوبراو ناتوانێ مۆرە و سەرۆككۆمارێكی باش بۆ بەرنامەكانی خامنەیی روو بە دەرەوە و لە ناوخۆی دەسەڵاتیش بێ. كاردانەوەو موخالیفەتەكان بەم هەنگاوەی خامنەیی بۆ بەرتەسكردنەوەی زیاتری ئاڵقەی لایەنگران و كەسانی خۆی، رۆژ لە دوای رۆژ زیاتر دەبێ، لە كاتێكدا ئەگەر ئیبراهیمی رەئیسی بكرێتە سەرۆككۆمار كێشەو بەریەككەوتنی نێوخۆی دەسەڵات زۆرتر بێتەوە. لەلایەكی خامنەیی كێشەی دانانی جێداری خۆی هەیە و بە لەبەرچاوگرتنی دۆخی ئێستای خانەوادەی خومەینی، مەترسی لە پەراوێزكەوتن و داهاتوویی خانەوادەكەی و بەتایبەتی موجتەبای كوڕی هەیە هەر بۆیە خامنەیی چەند ساڵێكە كار بۆ ئەوە دەكا موجتەبای كوڕی وەلی فەقیهی داهاتووی رژیم بێ.
بە رای من دۆخی موحسینی رەزایی وەك بەرپرسی پێشووی سوپای پاسداران و تاوان و جینایەتەكانی ناوبراو لە ناوخۆی ئێران و تاوانباركرانی بە تێوەگلانی لە تیرۆری نەیاران و موخالیفانی رژیم لە دەرەوەی وەڵات، ناتوانێ بژاردەی خامنەیی بێ بۆ ئەو پۆستە. هەروەها لە بەربێژێرەكانی ئەمجارەی خامنەیی بۆ پۆستی سەرۆككۆماری ئەو كەسەی خامنەیی دەكرێ سەرمایەگوزاری لەسەر كردبێ سەعیدی جەلیلیە. بەهۆی ئەوەی ناوبراو یەكێك لە كەسە نزیك و باوەڕپێكراوەكانی خامنەیی و نوێنەری ناوبراو بووە لە بەشێكی بەرچاو لە دەزگا گرینگ و كاریەگەرەكانی دەسەڵات و ئەزموونی باشی لە دیپلۆماسیەت و دوونیای دەرەوە هەیە.
بەڵام ئەوەی لە كۆتاییدا پێویست بگوترێ ئەو خاڵەیە كە لە دوای 115 ساڵ لەبەرێوەچوونی هەڵبژاردن لە ئێران، خەڵكی ئەو وەڵاتە تا ئێستا نەیتوانیوە بە هەڵبژاردن دەوری هەبێ لە بریاری سیاسی وەڵاتدا بەتایبەت تا دێ پرۆسەی هەڵبژاردن بێ نارۆك و بێ بنەماتر دەكرێ. هەر بۆیە باشترین پژاردە بۆ خەڵكی كوردستان و ئێران بایكوت و تەحریمی جیددی و كاریگەری شانۆگەری هەڵبژاردنی 28ی جۆزەردانە. چوونكە بە بایكوت و تەحریمی ئەو سیرك و شانۆیە، رژیم ئەو كارتەی بە دەستەوە نابێ كە بڵێ نوێنەر و هەڵبژێدراوی خەڵكن بەپێچەوانەوە نامەشروعیەتی ئەو دەسەڵاتە دەردەكەوێ. بەڵام بژاردەی بایكوت و تەحریم كۆتایی كاری ئەو دەسەڵاتە نیە بەڵكوو پێویستە ئاگری خەبات و راپەرینی جەماوەری لە ئێران زیاتر نێڵ بدەین و هەموو خەڵكی ئێران بە تێكڕای چین و تووێژەكانەوە هەنگاوەكان بەرەو روخان و لەناوچوەونی دەسەڵاتی دیكتاتۆر و گەندەڵی ئاخوندی، چڕتر بكەنەوە.
