لەبارەی فێمینیزمی ژینگەیی
خوێندنەوە و ئامادەكردنی: هەڵوێست عەبدوڵڵا كەریم
ڕێگەیەكی ئاسان بۆ ڕوونكردنەوەی فێمینیزمی ژینگەیی-ئیكۆفیمینیزم ئەوەیە وەك خاڵی بە یەكگەیاندنی نێوان فێمینیزم و ژینگە لێی بڕوانین. فێمینیزمی ژینگەیی ئایدۆلۆژیا و بزووتنەوەیەكە كە گۆڕانی كەشوهەوا، یەكسانی جێندەری و نادادپەروەری كۆمەڵایەتی بە شێوەیەكی بەرفراوانتر و وەك مەسەلەیەكی بنەرەتیی گرێدراو بەیەكەوە دەبینێت كە هەمووشیان گرێدراون بە باڵادەستی پیاوسالاری لە كۆمەڵگەدا، بە تایبەت، فێمینیزمی ژینگەیی پێی وایە كە زۆربەی پرسە ژینگەییەكان دەتوانرێن بگێڕدرێنەوە بۆ دانانی ئەولەویەتی جیهانی بۆ ئەو سیفەتانەی كە بە پیاوسالاری دادەنرێت وەك شەڕانگێزی، زاڵبوون و ئەوانەی كە لە لوتكەی دەسەڵاتدان ئەو سیفەتانە بەرجەستە دەكەن.
سەرهەڵدانی ئەم ڕەوتە لە فیمینیزم لە ناوەڕاستی دەیەی حەفتاكاندا تەكانێكی دیكەی بە فێمینیزم و ئەو مشتومڕانە دا لە بارەی ژینگە، بە تایبەت لە پەیوەندی مرۆڤ و ژینگە بەتایبەتتر پەیوەندی نێوان ژنان و ژینگە لە ئارادا بوون.
ئیكۆفیمینیزم بانگەشەیەكی ڕواڵەتی بەیەكەوەگرێدانی ژن و سروشت نییە، بەڵكو پەیوەندی بەو واقیعەوە هەبوو كە لە سەدەی 20ەوە ڕووبەڕووی ژینگە، سروشت و مرۆڤایەتی بوویەوە. ئیكۆفیمینستەكان بە هەموو جیاوازییەكانیانەوە لە بنچینەیەكی هاوبەشدا یەك دەگرنەوە، ژن و سروشت لە پەیوەندییەكی پتەودان، ژن بە سروشت و پیاو بە كەلتوورەوە گرێدراوە.
بۆ ئیكۆفیمینستەكان هەموو بانگەشەكانی (پێشكەوتن و پەرەپێدان) یان كۆمەڵگەی پێشكەوتوو و دواكەوتوو لە ئاستی جیهانیدا، هەڵقوڵاوی هەناوی سیستەمێكی كۆمەڵایەتی ئابووریین، لە شێوەی پیاوسالاری سەرمایەداری كە بە لۆژیكی (كەڵەکەكردنی سەرمایە) دەڕواتە پێشەوە (بەدەر لە قازانج و سەرمایەی زیاتر) هیچی دیكە نابینێت.
لۆژیكی كەڵەكەكردنی سەرمایەی پیاوسالاری لە داپڵۆسینی ژن و سروشتەوە دەست پێدەكات و هیچ سنورێك ناناسێت، هەردوو ژن و سروشت لە سەرچاوەی بوون و بەرهەمەوە بۆ پاسیڤ و ناچالاك دەگۆڕێت.
بۆ ئیكۆفیمینستەكان پیاوسالاری بە دریژایی هەزاران ساڵ، دوالیزمێكی هەرەمی، سروشت/كەلتوور، مرۆڤ/نامرۆڤ، پیاو/ژن، بەرهەم هێناوە. جۆرێك لە پلەبەندی رەگەزی و پلەبەندی چینایەتی دروست كردووە. لەو پلەبەندییە ڕەگەزییەدا بەردەوام یەكێك لەسەروو ئەوی دیكەوە دەوەستێت، بەشیوەیەك، كەلتوور باڵاتر لە سروشت، پیاو باڵاتر لە ژن، ئەو دووالیزمەش تەواوی كەلتوور و هزری رۆژهەڵاتی و رۆژئاوایی داپۆشیوە.
بەرەنگاربوونەوەی ئەو دووالیزم و پلەبەندی ڕەگەزییە خەمی هاوبەشی (ئیكۆفیمینستەكان)ە.
سەرهەڵدانی چەمكەكە:
چەمكەكانی “ژن” و ” ژینگەناسی” هاومانا نین. فێمینیزمی ژینگەیی مانای ئەوە ناگەیەنێت كە ژنان بە شێوەیەكی سروشتی زیاتر لە پیاوان بە سروشت و ژیانەوە پەیوەستن. پیاو هەیە كە خۆی تەرخان دەكات بۆ بەرگریكردن لە ژینگە و ژنانیش هەن ئەم مەسەلەیەیان بۆ گرنگ نییە. هەرچەندە، ئامارەكان لە ئاستی نێودەوڵەتیدا پێمان دەڵێن ژنان زۆرینە پێك دەهێنن لە بزووتنەوە و ڕێكخراوە ژینگەییەكان و بەرگری لە ئاژەڵان.
ئێمە ژنانی “جەنگاوەری ژینگەیی”، وەك (بێرتە كاسیرس)مان هەیە، لە ساڵی 2016دا كوژراو و ژیانی كرد بە قوربانی بۆ بەرگریكردن لە ژینگە.
ئیكۆفیمینیزم تیۆرێكە لە بوارە جیاجیاكانی پرسی فیمینیستی لە بزووتنەوەكانی ئاشتی، بزووتنەوەی كرێكاران، چاودێری تەندروستی، بزووتنەوە دژە ناووكی-ئەتۆمی، ژینگەیی و بزووتنەوەی ڕزگاری ئاژەڵان گەشەی كردووە.
(فرانس واز دۆبن) كە فیمینیستیكی فەرەنسییە بۆ یەكەمجار چەمكی ئیكۆفیمینزمی لە ساڵی 1974 بەكارهێنا. (گریتا گارت) و بەشێك لە لایەنگرانی ئیكۆفیمینیزم، ئەم بزووتنەوەیە وەك چوارچێوەیەك دەناسێنن لەسەر بنەمای هەر هەوڵێك بۆ ئازادكردنی ژنان یان هەر گرووپێكی دیكەی چەوساوە، بەبێ هەوڵدانێكی یەكسان بۆ رزگاركردنی سروشت سەركەوتوو نابێت. لێرەدا ئیكۆفیمینیزم وەك لقێكی فیمینیزم سەرنج لەسەر ژینگە چڕ دەكاتەوە، لە شیكردنەوەكانیدا پەیوەندی نیوان ژن و زەوی بە بنەما دەگرێت.
لە لێكۆڵینەوەكەی ڕێبین فەتاح دەربارەی ئیكۆفیمینیزم كە لە ماڵپەڕی ژنەفتن بڵاو بۆتەوە، باس لەوە دەكات كە ئیكۆفیمینیزم پەیوەندییەكانی نیوان ژن و سروشت بە چەمك دەكات. سروشت وەک كێشەیەكی فیمینستیی سەیر دەكرێت، مەبەستەكە ئەوەیە بە تیگەیشتن لە كێشەكانی سروشت (قەیرانەكانی ژینگە)، دەتوانرێت لە كێشەكانی ژنان وەك چەوساندنەوە، هەژاری و هتد تێبگەین.
ئەم تێگەیشتنەی ئیكۆفیمینیزم كە لە توێژینەوەكەدا هاتووە، بەرەو گۆڕانێكی ریشەیی لەباری ئابووریی بەرهەمهێنان و بەكاربردن و دووبارە پێناسەكردنەوەی چەمكەكان دەمانبات، هەروەك لە بەشێك لە نووسەرانی ئیكۆفیمینیزم لەسەری كۆكن و چەند پێشنیازێك دەخەنە ڕوو:
– پێویستە دووبارە ئابووری لە كۆمەڵگە بنیات بنرێتەوە، لە پێناو ژیانێكی باش بۆ هەمووان و چەمكی ژیانێكی باش پێناسە بكرێتەوە.
– .پێویستە هەموو پەیوەندییە كۆمەڵایەتییە زاڵەكان بگۆڕین و پەیوەندی پیاوسالاری و توندوتیژی لە ناوببرێت. بۆ نمونە پێویستە چەمكی كار پێناسە بكرێتەوە؛ لەوانە كاری ماڵ، كاری جووتیاری و خۆبژێوی و هتد … و بەهایان پێبدرێت.
فێمینیزمی ژینگەیی و سەرنجەكانی:
سەرچاوە سروشتییەكان بەبێ ڕەچاوكردنی ئەگەر یان مەحاڵبوونی نوێبوونەوەیان بەكاردەهێنرێن. تاڵانكردن لەو وڵاتانەدا بێ سنوورە كە خەڵك و دانیشتووانەكەی دەسەڵاتی سیاسی و ئابوورییان نییە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی وێرانبوونی ژینگەكەیان.
بەهۆی گۆڕانی كەشوهەوا، ئەو كارەساتانەی كە بە هەڵە ناویان لێنراوە “سروشتی” چیتر كاریگەرییان تەنیا لەسەر ئەو ناوچە جوگرافییانە نییە كە بە شێوەیەكی نەریتی بە دیاردە توندەكانی كەشوهەوا ناسراون، كە بەهۆی زریان، لافاو یان وشكەساڵییەوە وێران دەبن. ئێستا لە نیویۆرك زریانی گەرم هەیە.
ئەمڕۆ چوار وەرزی كەشوهەوای مامناوەند لە هەموو جیهاندا گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە. هەروەها وڵاتانی پێشكەوتوو و ناوەندەكانی دەسەڵاتی ئابووری و سیاسی جیهانیش لایەنی دەوڵەمەندكردنی بێ ئەندازە و قۆرخكردنی سامان ئەزموون دەكەن.
زیادبوونی دیاردەكانی خۆڵبارین و گەرمتربوونی ژینگە ڕۆژانە دەبینین و هەستی پێ دەكەین، ئێمە لە ئێستاوە ڕووبەڕووی گۆڕانی كەشوهەوای جیهانی مەترسیدار دەبینەوە كە بەهۆی سیستەمی ئابووری سەرمایەداری هەژموونگەراوە، دێتە ڕێمان.
بەگشتی، ژنان بە شێوەیەكی نەریتی بەرپرسیارن لە چاودێریكردنی ئەندامە لاوازەكانی ناو خێزان وەك (منداڵان، بەساڵاچووان و نەخۆشەكان) گرنگیدان بە كەسانی تر و دەربڕینی سۆزێكی زیاتر.
فێمینیزمی ژینگەیی سەرنج دەخاتە سەر ئەو ڕاستییەی كە ژنان بە شێوەیەكی زیاتر كاریگەری قەیرانەكانی ژینگەیان لەسەر دەبینرێت. بەپێی یەكێك لە ڕاپۆرتەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان، لەبەر ئەوەی ژنان لە سەرانسەری جیهاندا بە شێوەیەكی گشتی سامانی – نەختینەیی كەمتریان هەیە و زیاتر پشت بە سەرچاوەكانی ژینگە دەبەستن. ئەوان ئەگەری ئاوارەبوونیان زیاترە بەهۆی گۆڕانی كەشوهەوا و درێژبوونەوەی وەرزەكانی وشكەساڵی ناچارن رێگەیەكی دوورتر ببڕن بۆ بەدەستهێنانی سەرچاوەكان بەتایبەت وەك ئاو.
ئەگەر لە ڕابردوودا داریان لە گوندەكەیان هەبووایە، ئێستا دەبێت چەندین كیلۆمەتر بە پێ ببڕن تا دەستیان بكەوێت. ئەگەر بەناوی دادپەروەرییەوە پێمان وابێت كە دەبێت هەموو مرۆڤایەتی دەستی بە ژیانێكی شایستە بگات، ئەوا دەبێت ئەم مۆدێلە ئابوورییە بگۆڕێت.
سەروەری خۆراك و كشتوكاڵی ئیكۆلۆژی سەلماندوویانە كە هاوڕێی ئیكۆفێمینیزمن لە بنیاتنانی مۆدێلیكی نوێدا كە نەك تەنیا مامەڵە لەگەڵ هاوسەنگی ژینگەیی دەكات بەڵكو ژنان لە ژیانی ڕۆژانەیاندا بەهێز دەكات.
مۆدێلی گەشەی سەرمایەداری نوێ كە لەسەر بنەمای تەكنەلۆجیا و ئابووری دامەزراوە، تەماحكارانە بەرەو كێبڕكێ و گەڕان بەدوای دەوڵەمەندیی بێ سنووردا دەمانبات، كە لە خواستی كۆن بۆ دەسەڵاتی پیاوسالارییەوە سەرچاوە دەگرێت. ئەمەش دەبێتە هۆی دروستبوونی مۆدێلێك كە ئێستا نەك هەر ژنان سزا دەدات، بەڵكو لە درێژخایەندا ژیانیشیان وێران دەكات. تیۆری فێمینیستی ژینگەیی ڕەخنە و بەرهەڵستی ئەم مۆدێلە سەرمایەداری و پیاوسالارییە دەكات.
هەلومەرجی ژینگەیی و كۆمەڵایەتی سەدەی بیست و یەكەم، وا دەخوازێت كە فێمینیزم و ژینگەپارێزان ڕۆڵێكی سەرەكی بگێڕن. لە لایەكەوە ژنان گەیشتوونەتە خۆئاگایی و هەوڵ دەدەن بۆ تێپەڕاندنی ئەو بەربەستانەی كە بۆ چەندین سەدە لە بەرانبەر بەشداریكردنی تەواویان هەبووە.
كێشە ئیكۆلۆژی و كۆمەڵایەتییەكانی سەردەمی ئێمە داوای شیكردنەوە و ئیدانەكردنی بەرژەوەندییە ئابوورییەكانی پەیوەست بە وێرانكردنی ژینگە دەكەن. لە بەرانبەر جیهانگیری نیولیبراڵدا، ڕەخنەگرانی ئیكۆفێمینیزم داوای ئیكۆدادپەروەری دەكەن.
ژنانی هەژار یەكەم قوربانی قەیرانەكانی ژینگەن كە وەك كرێكار كاڵا گرانبەهاكان بەرهەم دەهێنن و لە جیهانی پێشكەوتوودا دەفرۆشرێن.
ڤاندانا شیڤا (1995) بە دروستی ئاماژەی پێكردووە، ژنانی گوندنشین لە هیندستان لە ئاستی بژێوی نزمدا دەژین، كوالێتی ژیانیان بە شێوەیەكی كارەساتبار دابەزیوە لەگەڵ هاتنی ئیستغلالكردنی “عەقڵانی” كە ئامانجی بازاڕی نێودەوڵەتییە.
ئەگەر نزیكترین نمونە وەربگرین، خۆپیشاندان و ڕژانە سەر شەقامی ژنانی شارەكانی هەولێر و ناوچەكانی ترە لە هاوینی رابردوو بەهۆی دروست بوونی قەیرانەكانی بێ ئاوی، ئەوان راستەوخۆ ئەوان زیانمەندبوون، وەك باسیان دەكرد، ژنان دەبوو تا بەیانی بەدیار بۆڕی ئاوەوە دابنیشن یان بە ستڵ و تەنەكە ئاو بێنن، ئەمەش بەهۆی ئەو دابەشكارییە كۆمەڵایەتییەی كارەوەیە لەسەر بنەمای جێندەری.
هەربۆیە ئەوەی لەم خۆپیشاندانانە بوونە پێشڕەو ژنان بوون نەك پیاوان.
ئیكوفیمینیزم بە شوێن ریشەكێشكردنی سیستەمی سەرمایەداری پیاوسالارییەوەیە لە پێناو ئازادبوونی ژن و سروشتدا. هەر بۆیە ئەمڕۆ فێمینیزمی ژینگەیی لە جیهاندا لە فراوان بووندایە، بەتایبەتی لە نێو ژنانی گەنجدا.
سەرچاوەی خوێندنەوە و ئامادەكاری :
1.ئیكۆفیمینیزم، ڕێبین فەتاح، وەشانی ژنەفتن، 2021
What is Eco feminism ?Alicia H. Puleo. Philosopher2.
Ecofeminism as politics, Ariel Salleh3.