حزبەکان لەسەرکۆکردنەوەی دەستکەوتەکان کێبەرکێیان دەکردولەهیچ شتێک نەدەسەنگرانەوە،بەوهۆیەوە حزبەکان توانای کۆنترۆڵکردنی هێزەکانی خۆیان لەدەست دابوو،کاتێک ڕژێم هێرشی پێچەوانەی دەستپێکردەوە.

تایبەت بە ساڵیادی کۆچ وئاوارەیی و بزوتنەوەی شوراکانی ١٩٩١ خەڵکی باشووری کوردستان وگرینگی دان بەو ڕووداوە مێژوویی یە ماڵپەڕی ئەڵتەرناتیڤی شورایی پرسیارێکی ئاراستەی چەندین کەسایەتی کردووە کە بەم جۆرەیە ::(سەرنجتان لەبارەی ئاوارەبوونی خەڵکی باشووری کوردستانەوە چییەلەساڵی ١٩٩١، بۆچی چەکداری حیزبەکان بەرگرییان نەکرد لەجیاتی ئاوارەبوونی خەڵک ؟) بەچەند بەشێک وەڵام وبۆچوونی هاوڕێ یان بۆ ئێوەی ئازیز دەخرێتە ڕوو : 

ڕێکار احمد :

قسەکردن لەسەر ڕاپەڕینی بەهاری ١٩٩١ و ئاکامەکەیشی کە بە  کۆڕەو کۆتایی هات، یەکجار زۆر هەڵدەگرێ، بەڵام دەبێ ڕاستییەکانی مێژوویی لەبەرچاو بگیرێن و لەو سۆنگەیەوە باسیان لێوە بکرێ.هەرچەندە دوای داگیرکردنی کوێت لەلایەن سوپای بەعس، وردە وردە هیواکان لە دڵی کوردستانیاندا چرۆیان دەکردەوە، بەڵام هێشتا گەل لەژێر باری قورسی ئەنفال و بەسووتماکردنی کوردستان ڕاست نەببۆوە. پێش داگیرکردنی کوێت نەک تروسکاییەک بۆ ڕاپەڕین بەدی نەدەکرا، بەڵکو لە کاتی داگیرکردنی کوێتیش هەندێک لایەنی سیاسی هەڵپەی وتووێژیان لەگەڵ رژێمی بەعس دەکرد و هەوڵیان دەدا کە دەلیڤەیەک بۆ گەڕانەوەیان بڕەخسێ. ئەوێ ڕۆژێ  یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان لە کۆبوونەوەی بەرەی کوردستانیدا کارنامەی ڕاپەڕینی وروژاند، من بۆ مێژوو دەڵێم ئەوانەی ئێستا دەستەڵاتدارن، زۆر دژ بوون و دەیانگوت ئێمە قومار بە گەلی کورد ناکەین، چونکە بیانۆیەک دەبێ بۆ جینۆسایدکردنی کورد لە باشووری کورستان. کاتێک ئەمریکا و هاوپەیمانان گورزی کاریگەریان لە رژێمی سەدام وەشاند، چونکە خەڵک لە رژێم پڕ ببوو، هەروەها جیهانی دەرەوەش ئاسانکاری دەکرد، لەلایەکی دیکەشەوە خەڵک بە هێزی پێشمەرگە پشت ئەستوور بوون، ئیدی خەڵک هێز و توانای خۆی تاقیکردوە، بەڵام وێڕای هەموو ئەوانەیشەوە ڕاپەرین خۆڕسک و بێبەرنامە بوو، ڕاستییەکەی بەرەی کوردستانی نەیتوانی خەڵک ڕێکبخات و ڕێبەرایەتیان بکات،  بەتایبەتیش کاتێک خۆیان بوون بە بەشێک لە تاڵانکردن، ئیدی متمانەیان لەدەستدا. حزبەکان لەسەر وەرگرتنی خەڵک و کۆکردنەوەی دەستکەوتەکان کێبەرکێیان دەکرد و لەهیچ شتێک نەدەسەنگرانەوە، بەوهۆیەوە حزبەکان توانای کۆنترۆڵکردنی هێزەکانی خۆیان لەدەست دابوو، کاتێک ڕژێم هێرشی پێچەوانەی دەستپێکردەوە، ئەوانەی لە تاڵان و بڕۆ شتێکیان چنیبۆوە، بەپەلەپڕوزێ تێیانتەقاند و پشتیان لە خەڵک و لە نیشتمان کرد. دیسانەوە دەبێ بۆ مێژوو بگوترێ کە هێزی پێشمەرگەی هەندێ حزب لە گوندی کۆڕێ و لە دەڤەری سلێمانیش قارەمانانە دژی پێشڕەوی سوپای ڕژێم سەنگەریان گرت و رژێمیان ناچار کرد کە بوەستێ.لەوانەیە وەڵامی ئەو پرسیارەی کە بۆچی بەرگری نەکراو هانی ڕەوکردن درا، ئاسان نەبێ، بەڵام مەبەستێکی سیاسیشی لە پشت هەبوو،  هەروەها بەهۆی ئەزموونی ڕابردوو، زۆرینەی سەرکردەی حزبەکان و خەڵکیش پێیانوابوو کە کورد ناتوانێ  شەڕی ڕژێم بکات و بەرگری پێناکرێ، بەڵام ئەگەر ژمارەیەکی زۆر خەڵک گوند و شارەکان بەجێبهێڵن و ڕوو لە ئاوارەیی بکەن، لەوانەیە ڕای گشتی نێودەوڵەتی بێتەدەنگ و گوشاری زێدەتر لە رژێمی بەعس بکات، ئاکام هەر بەو شێوەیە شکایەوە، بەڵام مخابن گەمەی وتووێژ لەگەڵ سەدام هەموو شتەکانی ئاوەژوو کردوە. خەونی خەڵک و بەرنامەی دیترانی لەگۆڕنا.

 بەندی علی :

هەر لەسەرتاوە دیار بوو هاوسەنگی هێز لەنێوان حکومەتێکی پڕ چەکی ئاسمانی و ئەرزی لەگەڵ هێزی عەسکەری ئەحزابی کوردی ، لەنگەو بەبێ هاوکاریی هێزەکانی ( بەناو هاوپەیمانی ) هێزی ئەحزابی کوردی توانای بەرەنگاری نابێ .هەر ئەوەش بوو دوای ڕێکەوتنی کتوپڕی نێوان حکومەتی عێراقی و هێزەکانی هاوپەیمانی کەلە خوارو شاری بەسرە کراو مۆڵەتی چەند ڕۆژێک درا بەحکومەتی عێراقی تا هێزی ئاسمانیش بەکار بێنێ بۆ سەرکوتی خرۆشانی خەڵکی جنوبی شیعەو هێزەکانی ئەحزابی باشوریش . دیارە بۆ ئەمریکا وەك هێزی سەرەکیی بەشدار لەجەنگی کەنداو ، ترس لەپەرەسندنی هەژمونی کۆماری ئیسلامی شیعە لەعێراقدا خاڵێکی سەرەکی بوو بۆ وەستاندنی هێرشی خۆیان بۆسەر سوپای رژێمی عیراق .

سەروەت سەرکەوت :

دۆخی کۆچ دۆخێکی سروشتی بەردەوامە لەناو زۆرێک لە نەتەوەکاندا بوونی هەیە، ئەمەش پەیوەست نیە بە وڵات و ناوچەیەکەوە بەڵکو ئەم سروشتی مرۆڤە بەردەوام لە کۆچدایە، بۆ باشترکردنی دۆخی ژیانی یاخود، ئەم گواستنەوەیە هەندێک کات ئارەزووی مرۆڤەوە بۆ گەران بەدوای ژیانێکی نوێ و شایستەدا. یاخود مەترسی ئابوری و سیاسی و ئاینی لە پشتەوەیە. کۆچ دیاردەیەکی نوێ نییە لە کۆمەڵگا جیھانییەکاندا و لە کۆمەڵگای کوردیشدا، لە راستییدا کۆچ لە رابردوودا ھۆکاری دروستبوونی شارستانیەتە جۆراوجۆرەکان بووە. لە سەردەمی ئەمڕۆییدا و بە تایبەت لە سەدەی ١٩ بە دواوە کۆچ شێوەو پێناسەی جیاوازی گرتەخۆی. کۆچ لە ئێستادا ھەوڵدانە بۆ گەیشتن بە ژیانی باشتر و ئەزموون کردنی جۆرێکیتر لە ژیان. دۆزینەوەی جوگرافیایەکی نوێ بۆ ژیان و گەیشتن بە ژیانێکیتر و ھەڵھاتن لە جەنگ و ماڵوێرانی و برسیەتی و نائەمنی لە تایبەتمەندییەکانی ئەمڕۆی کۆچە. کۆچی کورد لە هەر قۆناغێکی ژیاریدا بەدەر لە لایەنە سروشتیەکەی، زیاتر هۆکاری سیاسی و ئابوری لە پشت ئەم کۆچکردنەوانەوە بووە. ئەگەر بگەرێینەوە بۆ حەفتاکان و نسکۆی کورد و نائومێد بوونی هاوڵاتی کوردی مەدەنیی و شۆرشگێرییەکەشی لەسەرکردایەتی کورد کە جگە لەوەی ناتوانن ببنە خاوەن نەتەوە و ناسنامە ، دۆخێکی نائومێدییان دروستکرد، کە ناچار زۆرێک بە هۆکاری سیاسی کۆچ بکەن لەترسی گیران و لەنابردنیان لە سایەی حیزبی دیکتاتۆری بەعسدا. لە قۆناغی دوومدا کۆچکردن لە دوای 1991دا هێند کۆچێکی ئابورییە سیاسی نیە، کوردستان لەو زمەنەدا بەهۆی ئەو دۆخە ئابوریی و گەمارۆییەی لەلایەن رژێمی بەعسدا خرایە سەر هاوڵاتی کورد، هۆکارێکی سەرەکی کۆچی کوردان بوون بەرەو ئەوورپا، ئەمەش دوای نائومێدی بەشێکی هاوڵاتی لەبەرەی کوردستانی لەو کاتەدا. کۆچی کورد لەو کاتەدا هاوکار و دەستبارێکی باش بووە بۆ زۆرێک لە خێزانی کورد و بوژانەوەی ژیانی بۆ دەستبەر کردوون. هۆکاری سیاسی بەتایبەت دۆخی ناوخۆی کورد و هێزە کوردییەکان هۆکارێکیترە کە شانبەشانی هۆکارە ئابورییەکان رۆڵی خۆی هەیە لە دیاردەی کۆچی کوردان. هێزە کوردییەکان لەو قۆناغەدا هێندەی خۆرێکخستن و وەستاندنەوە دژی یەکتر سەرقاڵی کردبوون، ئاگاییان لە دۆخی خێزانی کوردی نەما، ئەم دژییە دواتر شەری براکوژی لەنێوان زۆرێک لە هێزە کوردییەکان لێکەوتەوە٠ ئەم هۆکاری سەرەکی نەبوونی سەرکردەی راستەقینەیە لە قۆناغە جیاجیاکانی مێژووی کوردا، کە زۆربەی کات بەرژەوەندی خێڵ و یان حیزب لە پێش نەتەوە حساباتی جدی بۆ کراوە، بەردەوام ئەویتری سریوەتەوە، دواجار دۆخی کورد وەک نەتەوەیەک شکست پێهێنراوە، چوونکە سەرەرای دژیەک بوون، هەر حیزب و خێڵێک سەربە هێزیکی دەرەکیی بووە، هەمان ئەو هێزانە لە پێناو دورخستنەوەی سەکردایەتی کورد لە دۆزە راستەقینەکە هەرجارە و بە کێشەیەکەوە سەرقاڵیان کردوون. بۆیە هەر ئەو نائومێدییەشە وا لە تاکەکان دەکات بۆ گەیشتن بە خەونەکانیان کۆچ و ژیانی تاراوگە هەڵبژێرن، بۆ ئەمەش روو لە چاره‌نووسی نادیار و مەترسییەکانی سنوور و دەریا مرۆڤخۆرەکانی نێوان وڵاتان دەکەن، تا نیشتمانێكی نوێ یان ئارامتر بدۆزنه‌وه‌. بۆیە ئێستاش و دواتریش، لایەنە شەڕکەرەکان و لایەنە حوکمڕان و بڕیار و ئابووری بەدەستەکان، هەر کێ بن، بەپرسن لە کۆچی کوردان. بۆیە رەوەندی کورد ماندوو کراوە لە رووی سیاسی و ئابورییەوە، گەشتن بە دۆخێکی وا کە کۆچ باشترین بژاردە بێت بۆ گەشتن بە ژیانێکیتر و باشتر لەم دۆخەی کە تێیدا ژیانیکردووە.

کامل شێخ ساڵح :

لەوکاتەدا هێزی پێشمەرگە ڕێکخراو نەبون ،جەماوەرێکی زۆرچەکی هەڵگرتبو عەفەوی بون، چەترێک نەبو هێزی پێشمەرگە کۆبکاتەوە .کورد لەکەرکوک لەمقاوەمەدابوو، کۆمەڵێک کەسی نەفس نزم لەسلێمانیو هەولیر لەتاڵانیدابوون .ڕژێمیش بەهەموقورسایەکەیەوەو بەڕێخراوی موجاهیدانی خەلقەوە کەهێزێکی مودەڕەب بون ،هێرشی هێنا مقاوەمەش کرا ،لەکەرکوکدا زیاد لە٢٠ پێشمەرگەی قارەمان لەچیمەن شه هید کران .هێزی پێشمەرگە کەلەکەرکوک شکا ،خۆیان بۆ ڕێک نەخرایەوە .خەڵک ئەوەندە دڕندەی بەعسی بینیبوو لەوکاتەدا ئەنفالو هەڵەبجە سێ ساڵبوو ڕووی دابو ئەوتاوانانە لەهزری تاکی کوردا کۆن نەبووبوون. لەبازگەی تاسڵوجە شوراکان و خەڵکی خوبەخش خویان ڕێک خستەوەو مقاوەمەتیان کردو شەهیدیش درا بەڵام پشتیان چۆڵ کرا بونمونە شەهید نەوزادی شێخ کەمال قەرەداخی لەوێدا شەهید کرا .دواجار ئەمریکاو هاوپەیمانەکانی چاویان لەڕژێم نوقان هەتا ڕژێم خوی تاقی بکاتەوەو ،بەکوردیش بڵێن ئێمە نەبین ئێوە ناتوانن حوکم داری بکەن. شوراکان کەسانی زورئازو بیرو باوەڕ پتەویان تیابوو لەکاتی ڕاپەڕینەکانی حەوتی سێ بونمونە ئەشرەفی مام نامیق یەکەم ڕۆژی ڕاپەڕین دەوری کاری گەری هەبو لەسلێمانی.