ئاوارەبوون رووداوێک نەبوو لە ئاکامی گۆڕانی هاوسەنگی هێز هاتبێتە ئاراوە لەنێوان رژێم وخەڵکی کوردستان

تایبەت بە ساڵیادی کۆچ وئاوارەیی و بزوتنەوەی شوراکانی ١٩٩١ خەڵکی باشووری کوردستان وگرینگی دان بەو ڕووداوە مێژوویی یە ماڵپەڕی ئەڵتەرناتیڤی شورایی پرسیارێکی ئاراستەی چەندین کەسایەتی کردووە کە بەم جۆرەیە ::(سەرنجتان لەبارەی ئاوارەبوونی خەڵکی باشووری کوردستانەوە چییەلەساڵی ١٩٩١، بۆچی چەکداری حیزبەکان بەرگرییان نەکرد لەجیاتی ئاوارەبوونی خەڵک ؟) بەچەند بەشێک وەڵام وبۆچوونی هاوڕێ یان بۆ ئێوەی ئازیز دەخرێتە ڕوو : 

عەلی موەلود:

ئاوارەبوونی خەڵکی کوردستان لەبەهاری ١٩٩١دا، بە هەمان رادەی راپەڕین رووداوێکی گرنگ بوو، بەڵام بە ئاراستە پێچەوانەکەی. راپەڕین ئیرادەی خەڵکی خستەڕوو ئاوارەبوون ئیرادەی حیزبە نەریتیەکان، راپەڕین دەرگایەکی فراوانی بەڕووی ئازادی و ئامانجە رەواکانی خەڵکدا کردەوە ئاوارەبوون هەوڵێک بوو بۆ داخستنی ئەو دەرگایەو کردنەوەی دەرگایەکی نوێ بەڕووی ئامانجی حیزبە نەریتیەکاندا، کە هیچ نەبوو جگە لە خۆپەرستی و خۆفرۆشی.راپەڕینی خەڵکی کوردستان، ئەگەرچی لەدۆخێکی ناوخۆیی و ناوچەیی و نێودەوڵەتی دیاریکراودا هاتە ئاراوە، بەڵام رووداوێکی زۆر گرنگ بوو لە ژیانی سیاسی باشووری کوردستان، چونکە چۆکی بە ستەمکاریەکانی دەسەڵاتی ئەوکاتەی عێراق دادا کە گەیشتبوونە لوتکە، خەڵک لەگەڵ ئازادیەک کە تینووی بوو بەریەک کەوتن، دوای ئەنفال و کیمیاباران شکانی ستەمکارییان بەچاوی خۆیان بینی و غرووری سەرکەوتن رژایە دەروونیان، بەڵام ئاوارەبوون بەپێچەوانەی ئەوەی هەندێک بە ناوی ( کۆڕەو) بەدرێژەی راپەڕینی لەقەڵەمدەدەن، ئەم ئاراستەیەی راگرت و بوو بەگۆڕستانی ناشتنی ئامانجەکانی راپەڕین، کە بریتی بوو لە ئازادی و سەربەخۆیی و خۆشگوزەرانی و دادی کۆمەڵایەتی و بوون ەخاوەنی شوناسێکی نوێ.هێزە ناسیونالیستە کوردیەکان کە لە روانگەی گشتیەوە مەیدانداری سەرەکی و بێ رکابەری گۆڕەپانی سیاسی بوون، لە راپەڕیندا رۆڵی ئەوتۆیان نەگێڕاو سەرەنجام بوون بە خاڵی لاوازی راپەڕین، راپەڕین لە دوای شکستێکی قوڵی ئەوانەوە سەریهەڵدا، ئەوان بۆ ماوەی چەندان ساڵ خەجاڵەتی ئەوەیان کێشا کە هەمیشە ئەوەیان بەڕوودا دەدرایەوە، ” خەڵک راپەڕینی کردو ئەوان هاتنە سەر حازری”، جگە لەوە راپەڕین هێزێکی نوێی دیکەشی هێنایە سەرەوە کە شوراکان و کۆمۆنیستەکان بوون، ئەم هێزە نوێیە پێچەوانەی شەپۆلی هێزە نەریتیەکان کاری دەکردو خاوەنی ئامانج و ستراتیژی راگەیەنراوی جیاواز لەوان بوو. ئەم دوو مەسەلەیە ( واتە راپەڕینی جەماوەری و سەرهەڵدانی شوراکان) تارادەیەکی زۆر کاری ئەوانی سەخت کردبوو. بۆیە یەکێک لە ئەرکە لەپێشینەکانیان وەلانانی ئەم دوو کۆسپە بوو.لە ئاماژە بەم دۆخە، جەلال تاڵەبانی لە لێدوانێکدا وەک نیشانەی نیگەرانی رایگەیان کە :” هەندێک هێز پەیدابوون وەک جۆگەلەی بەهارانن کە باران بڕا تەنها رووبارەکان دەمێننەوە”*، ئەمە ئاماژەیەکی روون و راشکاو بوو کە نەک هەر نایانەوێت لەگەڵ ئەو دۆخە نوێیەدا هەڵبکەن و خۆبگونجێنن کە راپەڕین هێنابوویە ئاراوە، بەڵکو خۆیان تەیارو ئامادە دەکەن هەم بۆ هێنانە ئارای دۆخێک کە خۆیان تیایدا پاڵەوان بن و هەم بۆ لێدان لە هێزێکی نوێ کە هاتۆتە ناوگۆڕەپانی سیاسی و جەماوەر شاهیدی بۆ دەدات کە رۆڵی بەرجەستەی هەبووە لە راپەڕیندا.لە دڵی ئەم نەخشەو ستراتیژەی سەرەوەدا ئاوارەبوون بوو بە ئەکتێکی سیاسی، ئەوان ئەگەر سیناریستەکەشی نەبووبن ئەکتەری سەرەکی بوون تیایدا. کاتێک رووداوەکانی عێراق بەدڵی ئەمریکاو هێزە شوێنکەوتووەکانی و نەخشەو خواستی ئەوان نەچووە پێشەوە، بەجۆرێک خواستی بووژاندنەوەی رژێمی بەعس خرایە ئەجێندای سیاسیەوە، کە ” رێککەوتنی صفوان” لەنێوان ئەمریکاو عێراق بەشێکی بوو، وە بەدڵنیایی ئەم رێککەوتنە رەنگدانەوەی هەبوو لەسەر نەخشەی سیاسی هێزە ناسیونالیستەکانی کورد کە ئەوکاتە لەبەرەی کوردستانیدا خۆیان رێکخستبوو وە گەورەترین شانازییان شوێنکەوتنی کوێرانەی سیاسەتەکانی ئەمریکا بوو، کە بوو بە سەرەتای پەرەسەندنی کۆنەپەرستی و سەرچاوەی نەهامەتی و ناسەقامگیریەکی درێژماوە لەناوچەکەدا.لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ تەلەفیزیۆنی گەلی کوردستان ساڵی ١٩٩٢، نەوشیروان مستەفا بەروونی و راشکای ئەوەی خستەڕوو کە دوو هۆکار ئەمریکایان نیگەران کردووە لە راپەڕینی خەڵکی کوردستان، یەکەمیان بەرزبوونەوەی ئاڵاسوورەکان واتا پەرەسەندنی بزووتنەوەی کۆمۆنیستی کە ئەوان چەند ساڵێکە بانگەشەی مردن و تەواوبوونی دەکەن و دووەم جموجوڵی هێزێکی جوداخوازی کوردستانی کە باسی کوردستانی گەورەدەکات ( مەبەست پەکەکە بوو).وە لە دووەم رۆژی ئاوارەبوونەکەدا جەلال تاڵەبانی لە پێنجوێن وتارێکی داو مژدەی ئەوەی راگەیاند کە ” بەمزووانە دەگەڕێنەوە”، بنەمای ئەم مژدەیە خۆ ئامادەکردن و جەماوەر جۆشدان نەبوو بۆ بەرەنگاری و راپەڕینێکی نوێ، تەنانەت بۆ بەرزکردنەوەی ورەی شؤڕشگێڕانەی خەڵکیش نەبوو، بەڵکو هەر بەزوویی بۆنەکەی لەبەغدا بەرزبۆوەو سەرانی ناسیونالستی کورد لەپاداشتی پاشەکشەپێکردنی خەڵکی راپەڕیوی کوردستاندا لاملی سەدامیان ماچ کردو کەوتنە دان و ستان و کەین و بەین لەگەڵ رژێم کە خۆی لە لێواری مەرگ بوو. سەرەتای ئەم پیلانەش بە پاشەکشە پێکردنی خۆویستانەی هێزەکانیان و چۆڵکردنی بەبەرنامەی شارەکان دەستی پێکرد، کە چۆڵکردنی شاری کەرکوک هەنگاوی یەکەم بوو، لەکاتێکدا هێزی خۆبەخش بۆ رزگارکردنی تەواوەتی کەرکوک لە زیادبووندا بوو.بەوپێیە ئەوان کە پاڵەوانی راپەڕین نەبوون، بوون بە پاڵەوانی ئاوارەبوون و لەم رێگایەوە بواری زیاتریان دەستکەوت بۆ خۆ سەپاندن بەسەر خەڵکدا، تەنانەت لەهاوشانی هێزە ئەمنیەکانی بەعسدا لە شارەکانی هەولێرو سلێمانی و . بەرپەرچی پەلاماری خەڵکیان دەدایەوە کە دەیانەویست دوای ئاوارەبوونیش درێژە بەراپەرین بدەن و هێزەکانی بەعس وەدەرنێنەوە. وە چەندین تێکۆشەر لەم رووبەڕووبوونەوانەدا شەهیدو بریندار بوون.ئاوارەبوون رووداوێک نەبوو لە ئاکامی گۆڕانی هاوسەنگی هێز هاتبێتە ئاراوە لە نێوان رژێم و خەڵکی کوردستان، رژێم لەوپەڕی تەریکی و بێهێزیدابوو بەپێچەوانەی خەڵکی کوردستانەوە کە لەوپەڕی بەهێزیدا بوو، چەکداربوونی گشتی هەبوو، ئیرادەی بەهێزو خواستی لەبن نەهاتووی ئازادی و چەکوچۆڵی زۆری لەبەردەستدابوو، پشتیوانی نێودەوڵەتیشی بەجۆرێک هەبوو، بەڵام حیزبە ناسیونالیستەکان کەوتنە بەرەی رژێمەوەو بوون بە خاڵی لاوازی خەڵکی کوردستان و راپەڕین، ئەوان جگە لەوەی لەگەڵ خواست و ئاراستەی خەڵکی کوردستان هاوتەریب و تەبا نەبوون، هاوکات بەرژەوەندیەکانی خۆیان بەرژێمی عێراقەوە گرێداو خستیانە سەرووی بەرژەوەندی خەڵکی کوردستانەوە کە ئاکامەکەی گەیشت بە ڕۆژی ئەمڕۆ.هەڵبەت هەڵسەنگاندنی ئەم رووداوە ( واتە ئاوارەبوون) بەبێ باسکردنی کەموکوڕی شوراکان و رێکخراوە کۆمۆنیستەکان، وە بەبێ رەخنەکردنی ئەوان، باسێکی ناتەواوە، بەبڕوای من لاوازترین بەڵگەو بیانوو ئەوەیە ئەوانی دی بەهۆکاری شکست یان سەرنەکەوتنی خۆت بخەیتەڕوو. راستە ناسیونالیزم بەئاراستەیەک کاری کرد کە راپەڕین لەباربچێت بەڵام ناڕۆشنی و کەموکوڕی شوراکان و رەوتە کۆمۆنیستەکانیش ناکرێت لەبەرچاو نەگیرێت و بەهەند وەرنەگیرێت.شوراکان کە پرۆژەو ئەڵتەرناتیڤی رێکخراوە کۆمۆنیستەکان بوو لەوکاتەدا، لەگەڵ ئەوەی ئەزموونێکی نوێ بوو، هاوکات زەمینەی بەهێزبوونێشی هەبوو، دەکرا ببێتە ئەڵتەرناتیڤ، یان لانیکەم ببێتە هێزێکی سەرەکی پەراوێزنەخراو، هێزێکی جێگای ئومێدی خەڵک بۆ ئازادی و رزگاری، هێزێک کە ئاسان نەبێت هێزە نەریتیەکان بەو دەستکراوەییەوە کایە بەچارەنووسی خەڵک بکەن.بەڵام بزووتنەوەی شورایی و رێکخراوە کۆمۆنیستیەکان وەک رێکخەرو رابەری ئەم بزووتنەوەیە، نە ستراتیژێکی رۆشنیان هەبوو، نە ئاسۆیان رۆشن بوو بۆ رێکخستنەوەی گۆمەڵگا، وە نە لە رابەرایەتیەکی باش و کارامەش بەهرەمەندبوون، رابەرایەتیەکەی بەدەردی گرووپگەرایی خۆیەوە گیرۆدە بوو، نەیتوانی ئەو بۆشاییە پڕبکاتەوە کە پێکهاتبوو، لەجیاتی رێکخستنی کۆمەڵگا بەئاراستەی دەسەڵاتی خەڵک و خستنەڕووی شێوەژیانێکی نوێ، خەریکی (دەوەن بەئاش) بوو لەسەر ئەوەی شوراکان کرێکاری بن یان جەماوەری، لە جیاتی درووستکردنی سوپایەکی شۆڕشگێڕی پارێزگاری لەبەرامبەر هیزی چەکداری حیزبە ناسیونالیستەکا و ئەگەری پەلاماری رژێمی بەعس، کەوتنە ژێرکاریگەری هاشوهوشی ناسیونالیزم بۆ رزگارکردنی سەربازگەی خالید لە کەرکوک کە بەداخەوە چەند هاوڕێی دڵسۆزمان لەو رێگەیەدا شەهید بوون و ژمارەیەکی زۆریش لە هێزەکەمان تارومار بوون، وە لەجیاتی دەستبردن بۆ خۆبەڕێوەبەری جەماوەری و نووسینەوەی بەشنامەی جەماوەری خەڵک لە سامان و دەسەڵاتی کۆمەڵگا، داخوازینامەی پێشکەش بە هیزە ناسیونالیستەکان دەکرد کە هێشتا خۆیان دەسەڵات نەبوون و ئەوەی دەیانکرد بەهێزی چەک بوو.بەهەرحاڵ ئەمە باسێکی ترە دەکرێت لەشوێنێکی تر بیکەین* ئەو نمونانەی هێناومنەتەوە تەنها پشتم بە بیرەوەری خۆم بەستووە بۆیە نابێت وەک دەقی قسەی ناوبراوان وەربگیرێت.

شێخ تەحسین نانەکەلی :

وەک ئاشکرایە هەلێکی مێژویی بۆ کوردستانی باشور هاتە ئاراوە دوای گەلە کۆمەکی هاوپەیمانی نێو دەولەتی بۆسەر رژێمی دیکتاتۆری عێراق و داپڵۆسینی وزەو هێزی سەربازی عێراق و داتەپاندنی ئابوری ئەم ولاتە لەسایەی رژێمێکی دیکتاتۆر و داگیرکەر ،گەلی کورد و کوردستانیانی باشور وریا و چالاکانە لەم رژێمە داگیرکەرە هاتنە دەست بە پشت بەستن بەهێزی پێشمەرگەی کوردستان کە فاکتەرێکی چالاکی راپەرینە مەزنەکەی سالی ١٩٩١ بون. ئەوەی کڕۆکی پرسیارە کەتانە کۆچ رەوەمەزنە کەیە و ئاوارەبونی خەلکی کوردستان بێتوانایی حیزبەکان لەبەرگری بەرێزان دوو (٢) هۆکاری بنەرەتی هەبون ١-کاتی تەواو بونی ئەرکی هاوپەیمانی نێودەولەتی لە عیراق و کشانەوەیان بۆ سەرسنوری (کوێت) رژێم دوو بارە هەلی بۆرەخسا بۆداگیرکردنەوەی کوردستان ، بەوهێزە شرۆلەی کەمایبو بە تانک و زریپۆش و هەلکۆپتەر ، هێرشی کردەوە سەر کوردستان بە هاوکار مجاهیدی خەلقی ئێرانی ٢- ئاشکرایە خەلک و پێشمەرگە کوردستانیان ئازاد کرد ،،بەلام هەلێک بو رەخساب و ،رزگارکردنێکی پلان بۆدارێژراو نەبو یان باشترە بلێم بێ رێخست و بەرنامە بو گشت هێزی پێشمەرگە سەر بە حیزب و پارتەکانیان بون،کات زۆرلە بەردەست نەبو بۆ رێخستنان و دابەشکردنیان بەسەر محوەرەکان ولە ژێر فەرمانی فەرماندەیەکی کاریزما رێک نەخرابون بۆیە بەرگریەکەش هەر ئارەزو مەندانە بو ،بێ دسپلینی سەربازی یان پێشمەرگەیی من وەک شاهید حالێک تا دوای نوێژی خەوتنان (عیشا) لە شێراوە بوین بۆ بەرگری کاتێ هاتینەوە مالەوە خەلکێ هەلدەهاتن و کەم کەسێک مابون ، لەسەر شەقامە گشتیەکان هێزی پێشمەرگە بازگەیان دانابو بۆ رێگرتن لە کۆچ رەو بەلام هەندێ کەس بە ناو کۆلانە کان دەرۆیشتن هەرەزۆری خەڵک پیادە رۆبون کەم هەبو سەیارەی هەبێ ئەوەی دواکەس شاری جێهێشت خەلکی چاونەترس بون لەگەل هێزی پێشمەرگە. بەلام کاتێ دڵنیابون لە پارێزراوی خەلک هێزی پێشمەرگە لێیان هاتنە دەست و سنورێکیان بۆ هێرش و داگیرکاری دانا وەک داستانی کۆرێ ٣-ئەوەی مۆرالی خەلکی داتەپاند و ترس و دلە راوکێی خستە نێو کۆمەلگا هەنێک خۆفرۆش و نەفس نزم بون بە پرو پاگەندە و هاوێشتنی کاتۆشیا لەم لا و لەولا زیاتر ورەی خەڵکی سڤیلیان روخاند ،، ئەوکات پێیان دەگوتن تابور پێنج(ە) تێبینی / بۆ رای گشتی دەڵێم ئەم کات پێشمەرگە و سەرکردە حیزبە کانیان هیچ بەرژەوەندەکی دەسەلات و سەرمایەیان نەبو گشتیان دلسۆزانە کاریان بۆ سەرخستنی دەسکەوتی راپەرینی ١٩٩١ دەکرد بەرێزان من ئەمەی دەیزانم بێلایانانە وەک ئەرکی ئەخلاقی و راست گۆیانە بۆ خەلکی کوردستان رونم کردۆتەوە.

وەستا مەهدی:

ئاوەرەبونەکەی ساڵی ٩١ی خەڵکی کوردستان شتێکی چاوەروان کراوبو ،خەڵك کە دەستیان دایە راپەرێن ودژ بە حوکمەت وەستانەوە خۆیان ئامادە نەکردبو راپەرینێکی جەماوەی وعەشوایی وهیچ بەدیلێکی سیاسی ورابەرایەتیەکی کاراوخاوەن بەرنامەوستراتیجی رۆشنی نیان نەبو ،هاوکات یەشتا ئەوکات تەوازنی هێزلەقازانجی دەسەڵات بو سەرەرای ئەوەی کە ئەمرێکاو هاوپەیمانەکانیان فشارێکی نێودەوڵەتی باشیان لەسەر دەسەڵات دانابو، هێزەکانی بەرەی کوردستانی خاوەن بەرانامەو ستراتیجی خۆیان بون ،ئەوهێزانەی بزوتنەوەی کوردایەتی هیچکامیان لەسەر بنەمای بەرژەوەندی خەڵکی کوردستان دانەمەزراون ئەوان هەمویان بەرەی بۆرجوازی کوردیان پێکدەهێناوهەرلەسەتاوە چاویان بەخۆشی خەڵکی کوردستان هەڵنەئەهات ،بۆیەش بەرگریان لەخەڵک نەکرد لەقازانجیان نەبو ،هاوکات خۆشیان کۆمەڵێك کێشەی قوڵیان لەگەڵ یەکتر هەبو یەشتا ئەوهێزەش نەبون بتوانن بەروی هێزەکانی لیواحەرەس جمهوری ئەوکات بوەستنەوە .بەکورتی ئەوەی قازانجی کرد لە ئاوەرەبونی خەڵك حزبەکانی بزوتنەوەی کوردایەتی بو کەدواتر تونیتیان هەرلەناو ئەوخەڵکە پەرتەوازەیە هێزبۆخۆیان بینابکەن وهێدی هێدی بگەنە ئەو ئامانجە ی کەلەپێناویدا دورست بون.